lê quý đôn là ai

Lê Quý Đôn
Bức tượng Lê Quý Đôn bên trên Trường Trung học tập phổ thông Lê Quý Đôn, Q3, Thành phố Hồ Chí Minh Bạn đang xem: lê quý đôn là ai
Sinh	2 mon 8 năm 1726 Thái Bình
Mất	11 mon 6 năm 1784 (57 tuổi) Hà Nam
Bút danh	Doãn Hậu, Quế Đường
Nghề nghiệp	Nhập thị Bồi tụng Quốc tử giám Tư nghiệp
Quốc tịch	Đại Việt
Dân tộc	Kinh
Tư cơ hội công dân	Đại Việt
Tác phẩm nổi bật	Đại Việt thông sử Toàn Việt ganh đua lục Phủ biên tạp lục
Phối ngẫu	Lê Thị Trang
Con cái	Lê Quý Kiệt Lê Quý Châu Lê Quý Tá Lê Quý Nghị
Thân nhân	Lê Trọng Thứ (cha, 1693–1783) Trương Thị Ích (mẹ)

Lê Quý Đôn () (chữ Hán: 黎貴惇, 2 mon 8 năm 1726 – 11 mon 6 năm 1784), thương hiệu khi nhỏ là Lê Danh Phương,^[1][2] tự động Doãn Hậu (允厚), hiệu Quế Đường (桂堂), là vị quan lại thời Lê trung hưng, cũng chính là thi sĩ và được ca ngợi là "nhà chưng học tập rộng lớn của nước ta vô thời phong kiến".^[3]

Ở thế kỷ 18, những trí thức văn hóa truyền thống, khoa học tập của dân tộc bản địa được thu thập hàng trăm năm cho tới hiện nay đã ở vô quy trình xúc tích và ngắn gọn, tiến bộ cho tới chuyên môn nên khối hệ thống, phân loại. Thực tế khách hàng quan lại này yên cầu nên sở hữu những cỗ óc bách khoa, Lê Quý Đôn với học tập vấn uyên chưng của tôi đang trở thành người "tổng hợp" từng trí thức của thời đại.

Tác phẩm của Lê Quý Đôn tổng hợp sở hữu cho tới 40 cỗ, bao hàm hàng nghìn quyển, tuy nhiên một số trong những bị côn trùng nguyệt lão ăn thất lạc.

Thân thế và sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sinh ngày 5 mon 7 năm Bính Ngọ (2 mon 8 năm 1726) bên trên xã Diên Hà, thị xã Diên Hà, trấn Sơn Nam, ni là thôn Đồng Phú nằm trong xã Độc Lập, thị xã Hưng Hà, tỉnh Tỉnh Thái Bình.

Ông là nam nhi cả của ông Lê Phú Thứ (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ),^[4] đỗ Tiến sĩ năm Báo Thái thứ hai (Giáp Thìn, 1721) và thực hiện quan lại trải cho tới chức Hình cỗ Thượng thư, tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh vào năm 1694 và sở hữu hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn liếng là chúng ta Lý ở thị xã Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì rời nàn nên mái ấm gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là thị xã Thái Thụy, Thái Bình). Về sau mái ấm gia đình ông lại cho tới cư ngụ ở xã Diên Hà, thị xã Hưng Hà nằm trong tỉnh.^[4] Mẹ Lê Quý Đôn thương hiệu Trương Thị Ích, là đàn bà loại phụ vương của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan lại, tước đoạt Hoằng Phái hầu.

Ba lượt đỗ đầu[sửa | sửa mã nguồn]

Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là kẻ ham học tập, mưu trí, sở hữu trí lưu giữ đảm bảo chất lượng, được người đương thời xem như là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi tác, ông đang được hiểu được không ít bài xích vô Kinh Thi. Năm 12 tuổi tác, ông đang được học tập "khắp kinh, truyện, những sử, những sách của bách gia chư tử".^[5]

Năm Kỷ Mùi, ông theo dõi phụ vương lên học tập ở kinh thành Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông tham gia dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) khi 18 tuổi tác. Sau Lúc đỗ Giải vẹn toàn năm 1743, vì thế không thích trùng thương hiệu với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh dân cày đang được nổi lên chống triều đình, nên ông đang được thay tên là Lê Quý Đôn.^[1][2] Sau bại, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu thực hiện phu nhân. Bà là đàn bà loại 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).

Tuy đỗ đầu khoa ganh đua Hương, tuy nhiên ganh đua Hội bao nhiêu lượt ông đều ko đỗ. Ông ở trong nhà dạy dỗ học tập và ghi chép sách trong vòng 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông thực hiện vô quy trình này (Kỷ Tỵ, 1749).^[6][7]52), ông lại tham gia dự thi Hội, và lượt này thì đỗ Hội vẹn toàn. Vào ganh đua Đình, ông đỗ luôn luôn Bảng nhãn. Vì kỳ ganh đua này sẽ không lấy đỗ Trạng vẹn toàn nên kể như cả phụ vương lượt ganh đua ông đều đỗ đầu.

Làm quan[sửa | sửa mã nguồn]

Sau Lúc đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),^[8][a] Lê Quý Đôn được bửa thực hiện Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung thực hiện Toản tu quốc sử vô ngày xuân năm Giáp Tuất (1754).

Năm Bính Tý (1756), ông được cử chuồn điều tra ở trấn Sơn Nam, phát hiện "6, 7 viên quan lại ăn hối hận lộ".^[9] Tháng 5 năm bại, ông được biệt phái quý phái phủ Chúa coi việc quân sự chiến lược (chức Tri Binh phiên).^[9] Ba mon sau, ông được cử chuồn hợp đồng những đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi lấy quân chuồn tấn công quân của Hoàng Công Chất.^[10]

Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng thực hiện Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông ghi chép Quần thư khảo biện.

Đi sứ ngôi nhà Thanh[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông thất lạc, triều đình cử ông thực hiện Phó sứ, tước đoạt Dĩnh Thành bá, nhằm cùng theo với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú đứng đầu phái bộ quý phái ngôi nhà Thanh (Trung Quốc) cáo phó và nộp cống (1760).

“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng loại đôi mươi (1759) sai những ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú quý phái tuế cống ngôi nhà Thanh, thêm vô việc cáo phó vua [Lê] Ý Tông. ”

Trên lối quý phái Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy những quan lại lại ngôi nhà Thanh sở hữu thói quen thuộc gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan lại, di mục" (quan lại từng rợ), ông lên giờ phản đối, kể từ đấy chúng ta mới mẻ gọi là "An Nam cống sứ".^[11][12] Việc đáng chú ý nữa vô chuyến du ngoạn sứ này này là ông và được những quan lại rộng lớn triều Thanh như Binh cỗ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công cỗ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần không giống tìm về thăm hỏi.

Đặc biệt, lúc đến thực hiện lễ ở năng lượng điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn gặp gỡ đoàn sứ thần Triều Tiên bởi Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) hàng đầu (còn sở hữu Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau bại, ông đã từng thơ với chúng ta và cho tới chúng ta coi phụ vương kiệt tác của tôi là Thánh tế bào thánh thiện phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.^[10] Tài văn hoa và ứng đáp của ông thực hiện cho tới chúng ta "phải tôn trọng",^[13] "phải biểu dương ngợi".^[14]

Một vô số những bài xích thơ Lê Quý Đôn chia sẻ với những sứ thần Triều Tiên:^[15]

“ 送朝鮮國使其一

異邦合志亦同方，
學術本從先素王。
完福共欣歌五善，
逸才偏愧乏三長。
側釐白錘交投贈，
端委洪疇覓表章。
信筆書黃終歉歉，
粲花清論過揄揚。

Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ nhất

Dị bang phù hợp chí diệc đồng phương,
Học thuật phiên bản tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc nằm trong hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam ngôi trường.
Trắc ly, bạch trụy giao phó đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín cây viết thư hoàng công cộng khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận quá du dương.

Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1

Khác bang tuy nhiên phù hợp chí, cũng và một phía,
Học thuật vốn liếng nằm trong theo dõi Tiên Tố Vương.
Cùng sung sướng với cái phúc được hoàn hảo vẹn, ca lên bài xích ca ngũ thiện,
Riêng xấu hổ cho chính bản thân mình lấy phô bày tài năng và lại ko đầy đủ tam ngôi trường.
Giấy trắc ly và giấy tờ bạch trụy trao tặng cho nhau,
Phép đoan ủy và phép tắc hồng trù nhìn thấy ở biểu chương.
Thả mức độ ghi chép văn sửa chữ, thiệt uyển gửi,
Miệng tươi tắn như hoa luận bàn, rõ rệt lại quá tôn vinh. ”

— Lê Quý Đôn   

Biên biên soạn sách[sửa | sửa mã nguồn]

Trở về nước (Nhâm Ngọ, 1762), ông được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn lâm, rồi thực hiện Học sĩ ở Bế Tắc thư những nhằm duyệt kỹ giấy tờ, Ngô Thì Sĩ lưu giữ chức Chính tự động. Sách Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục ghi chép rằng:^[16]

Bổ dụng Nguyễn vịn Lân và Lê Quý Đôn sung thực hiện học tập sĩ vô Bế Tắc thư những, nhằm duyệt kỷ giấy tờ, lựa chọn người dân có văn học tập là bọn Ngô Thì Sĩ sung lưu giữ chức chủ yếu tự động trong những.

Năm Quý Mùi (1763), ông ghi chép Bắc sứ thông lục. Trong khoảng chừng thời hạn 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn rất nhiều lần được cử coi ganh đua Hội.^[17]

Năm Giáp Thân (1764), ông dưng sớ xin xỏ thiết lập pháp chế, vì thế thấy một số trong những quan lại lại khi bấy giờ "đã quá sử dụng quyền bính, giầy xéo lên pháp luật", tuy nhiên ko được chúa nghe.^[18][9] Cũng vô năm bại, ông được cử thực hiện Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi thay đổi thực hiện Tham chủ yếu xứ Thành Phố Hải Dương (Ất Dậu, 1765), tuy nhiên ông dưng sớ không sở hữu và nhận chức và xin xỏ về hưu.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

Tháng 6, ngày hạ. Lê Quý Đôn, tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương bị kho bãi. Từ Lúc quý phái sứ ngôi nhà Thanh về bên nước, rồi bửa thực hiện tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương, Quý Đôn tự động giãi bày chín tội, tuy nhiên thực rời khỏi là tự động kể công phu của tôi.

Xem thêm: Soco Live – Xem trực tiếp bóng đá tốc độ đỉnh cao

Theo Phan Huy Chú, điều sớ phiên phiến rằng: "Tấm thân thiện từng chuồn muôn dặm còn sinh sống về được, lại gặp gỡ cảnh phu nhân bị tiêu diệt, con cái thơ phiêu bạt vị trí giang hồ nước, thần thực ko mến thực hiện quan lại nữa, xin xỏ cho tới về làng".^[5][19] Được chấp thuận đồng ý, ông về bên quê "đóng cửa ngõ, ghi chép sách".^[20][21] Cũng theo dõi Phan Huy Chú, năm 1760, phụ vương phu nhân ông Đôn là Lê Hữu Kiều thất lạc. Năm sau (1761), phu nhân ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng thất lạc vì thế căn bệnh lao Lúc gần đầy 30 tuổi tác, và đang được sở hữu sáu con cái.^[22] Theo ngôi nhà phân tích Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn kể từ quan lại là vì thế thấy ngôi nhà chúa thường ngày thêm thắt tụt xuống đà vô những việc sung sướng đùa, mong muốn bửa ông chuồn trấn cõi ngoài nhằm không hề nên nghe những điều can ngăn của ông, chứ không cần hẳn là vì thế nỗi phiền riêng rẽ về phu nhân con cái.^[19]

Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh khuất, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe theo dõi điều tâu của Nguyễn vịn Lân, chúa cho tới triệu Lê Quý Đôn về triều, phong thực hiện chức Thị thư, nhập cuộc chỉnh sửa quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông hiểu. Tháng 9 năm bại, ông được cử thực hiện Tán lý quân vụ vô lực lượng của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) chuồn dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông thực hiện xong xuôi cỗ Toàn Việt ganh đua lục, kéo lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dưng khải xin xỏ lập tháp canh điền khẩn hoang phí ở Thanh Hóa.

Năm Canh Dần (1770), bàn cho tới công phu tấn công dẹp, ông được thăng thực hiện Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.^[13] Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận mệnh lệnh đi kiểm tra sức khỏe duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc về bên, ông tâu xin xỏ thả hạn chế những thuế thổ sản, thủy sản cho những thị xã và thuế thân thiện không đủ. Chúa Trịnh ngay tắp lự giao phó cho tới triều đình bàn và thực hiện. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị thầy thuốc cỗ Lại. Khi lãnh nhiệm vụ này, ông sở hữu tâu trình lên tư điều, được chúa biểu dương ngợi, bại là:^[13]

1. Sửa thay đổi lối lối bửa quan lại.
2. Sửa thay đổi dịch vụ những quan lại.
3. Sửa thay đổi thuế khóa non sông.
4. Sửa thay đổi phong tục của dân.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

"Trước bại, Quý Đôn thực hiện phó đô ngự sử, thông thường người sử dụng số bạc hối lộ trong những lúc xét khiếu nại nhằm dưng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ. Đến ni, nhân Lúc ngục thất xét phân tử Thanh Hoa về bên, lại dưng rộng lớn một ngàn lạng ta bạc đang được ăn của đút, nên bởi chức Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ thăng thăng tiến này."

Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử chuồn khảo sát về tình hình thống cay đắng của quần chúng. # và những việc nhũng lân của quan lại lại ở Tỉnh Lạng Sơn.

Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân bại ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân đem đến khí hòa, dẹp tai vươn lên là, cốt lấy lễ nhưng mà cầu phúc của thần, lấy đức nhưng mà khoan mức độ dân".^[13] Chúa nghe theo dõi, bửa ông thực hiện Bồi tụng (Phó Tể tướng), lưu giữ việc dân chủ yếu, kiêm cai quản cơ Hữu hùng, tước đoạt Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông ghi chép Vân đài loại ngữ.

Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ mệnh lệnh cho tới Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn tái hiện lại tuột hộ tịch, Quý Đôn kê cứu vớt tra xét quá nghiêm trang xung khắc, quần chúng. # đều nghiến răng căm hận, chúng ta thực hiện thư nặc danh dán ở cửa ngõ phủ chúa Trịnh xin xỏ huỷ bỏ Quý Đôn chuồn nhưng mà người sử dụng Ngũ Phúc, điều lẽ vô thư cực kỳ khích thiết. Nhân trên đây, Trịnh Sâm thay cho thay đổi khẩu lệnh, cho tới Ngũ Phúc nằm trong Quý Đôn đều lưu giữ việc làm đôn đốc thực hiện tuột. Ngũ Phúc xin xỏ thực hiện theo dõi điều lệ đời Cảnh Trị, đại để sở hữu điểm tăng, sở hữu điểm hạn chế, sở hữu điểm bình bửa vẫn như cũ. Số dân đinh khá tầm thường với ngạch đinh năm Báo Thái, dân cũng cho rằng thuận tiện.^[16]

Tháng 10 năm Giáp Ngọ (1774), chúa Trịnh Sâm thân hành đem quân tấn công Thuận Hóa, Lê Quý Đôn được cử lưu giữ chức Lưu thủ ở Thăng Long.

Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng tá Hoàng Ngũ Phúc tấn công chiếm hữu được Thuận Hóa. Tháng hai năm bại, chúa Trịnh về bên kinh, rồi thăng ông thực hiện Tả thị thầy thuốc cỗ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.

Cũng vô năm bại xẩy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) thay đổi quyển ganh đua với Đinh Thì Trung. Bị phát hiện, cả nhị đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm quyết định Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển loại 44, tờ 27 và tờ 28) chép:

"Quý Kiệt con cái Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa ganh đua [thi Hội] này, Quý Kiệt nằm trong Đinh [Thì] Trung thay đổi quyển lẫn nhau nhằm thực hiện bài xích. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung nên tội lưu chuồn Yên Quảng, Quý Kiệt nên về bên thực hiện dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát hiện bức thư riêng rẽ của Quý Kiệt và cáo tố là vì Quý Đôn công ty sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, vứt đi ko xét, nhưng mà luận thêm thắt tội Quý Kiệt, bắt kìm hãm ở ngục ở cửa ngõ Đông".

Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm bịa đặt ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ,^[23][b] nhằm cùng theo với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt dò la cơ hội ngăn chặn quân Tây Sơn.^[24] Tại trên đây, ông biên soạn cỗ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về thực hiện Thị thầy thuốc cỗ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.^[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử lưu giữ chức Hành tham lam tụng, tuy nhiên ông kể từ chối và xin xỏ thay đổi quý phái võ ban. Chúa Trịnh chấp thuận đồng ý, cho tới ông thực hiện Tả hiệu điểm,^[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng tá, tạm thời coi việc phủ chúa), tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm bại, Lê Thế Toại dưng bài xích khải^[e] đả kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng tố giác, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng bội phản, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan chuồn tấn công, Văn Đồng xin xỏ mặt hàng. Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:

"Văn Đồng cáo tố rõ rệt hiện tượng sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ lấy việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, nên giáng chức".

Năm Tân Sửu (1781), ông lại được lưu giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.

Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm khuất, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài ba mon sau, quân tam phủ nổi loàn thịt bị tiêu diệt Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), truất phế vứt Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, u Trịnh Cán), lập Trịnh Khải thực hiện chúa. Nhớ lại hiềm riêng rẽ, Nguyễn Khản thưa với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.^[f]

Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận mệnh lệnh đi làm việc Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều thực hiện Thượng thư cỗ Công.^[20]

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Trong toàn cảnh kiêu binh làm rối, triều chủ yếu rối ren, quần chúng. # đói cay đắng,... Lê Quý Đôn lâm bệnh nguy kịch. Sau bại, ông xin xỏ về quê u là xã Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) nhằm trị liệu, tuy nhiên ko ngoài. Ông thất lạc ngày 14 tháng tư năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng loại 45 (tức 11 mon 6 năm 1784),^{[25][26][21][20][g]} khi 58 tuổi tác.

Thương tiếc, chúa Trịnh Tông (tức Trịnh Khải) đang được kiến nghị với vua Lê Hiển Tông cho tới kho bãi triều phụ vương ngày,^[27][28] cử Bùi Huy Bích thực hiện công ty lễ tang, mặt khác cho tới truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công cỗ Thượng thư. Đến Lúc vua Lê Chiêu Thống tóm quyền chủ yếu, ông được gia tặng tước đoạt Dĩnh quận công.^[13]

Con cái[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sở hữu tư con cái trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.

Tác phẩm[sửa | sửa mã nguồn]

Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thiệt là 1 trong những ngôi nhà chưng học tập ở đời Lê mạt: một tay ông đang được chỉnh sửa, trứ thuật thật nhiều sách. Tuy kiệt tác của ông đang được thất lạc không ít tuy nhiên những cỗ còn ghi lại cũng là 1 trong những kho tư liệu nhằm khảo cứu vớt về lịch sử dân tộc, địa dư và văn hóa truyền thống của nước Việt... cũng có thể phân chia những tác phẩm chữ Hán của ông rời khỏi thực hiện năm loại như sau:

1. Các sách bàn giảng về kinh, truyện[sửa | sửa mã nguồn]

• Dịch kinh phu thuyết (Lời bàn nông nổi về Kinh Dịch), bao gồm 6 quyển.
• Thư kinh trình diễn nghĩa (Giảng nghĩa Kinh Thư), bao gồm 3 quyển, và được xung khắc in, sở hữu tựa của người sáng tác đề năm 1772.
• Xuân thu lược luận (Bàn tóm tắt về Kinh Xuân Thu).

2. Các sách khảo cứu vớt về cổ thư[sửa | sửa mã nguồn]

• Quần thư khảo biện (Xét bàn những sách), bao gồm 4 quyển, đang được xung khắc in, sở hữu tựa của người sáng tác (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người ngôi nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
• Thánh tế bào thánh thiện phạm lục (Chép về kiểu mực của những bậc thánh hiền), bao gồm 12 quyển, sở hữu tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
• Vân Đài loại ngữ (Lời thưa, chia nhỏ ra từng loại, ở điểm hiểu sách), bao gồm 4 quyển, ghi chép năm 1773. Sách chia thành 9 mục, từng mục lại chia thành nhiều điều. Trong từng mục, người sáng tác trích dẫn những sách Trung Hoa (cổ thư, nước ngoài thư) nhiều quyển khan hiếm sở hữu, rồi lấy ý riêng rẽ của tôi nhưng mà bàn. Xem sách này thì biết người sáng tác đang được coi rộng lớn hiểu nhiều.

3. Các sách thuế tập luyện ganh đua văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Toàn Việt ganh đua lục (Chép đầy đủ thơ nước Việt), bao gồm đôi mươi quyển (theo Phan Huy Chú), tuy nhiên hiện nay còn 15 quyển. Sách bởi ông phụng chỉ chỉnh sửa, kéo lên vua Lê Hiển Tông coi năm 1768. Trong sách thuế tập luyện thơ của những ganh đua gia nước ta kể từ đời Lý cho tới đời Hậu Lê... Đây là 1 trong những cuốn sách quý nhằm khảo cứu vớt về tiểu truyện và kiệt tác của những ganh đua gia.
• Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt của phòng vua), là sách thuế tập luyện những bài xích văn hoặc.

4. Các sách khảo về sử ký địa lý[sửa | sửa mã nguồn]

• Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), bao gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), ghi chép năm 1749. Đây là cỗ sử được ghi chép theo dõi thể kỷ truyện (chỉ sở hữu phần Bản kỷ là chép theo dõi lối biên niên) chép kể từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) cho tới vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, lúc này chỉ với giữ lại bao nhiêu phần là:

1. Đế kỷ (2 quyển), chép từ thời điểm năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) cho tới năm ông thất lạc (1433).
2. Nghệ văn chí (1 quyển), chép về giấy tờ văn hoa.
3. Liệt truyện (11 quyển), chép về những Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời ngôi nhà Trần cho tới ngôi nhà Mạc).

• Đại Việt sử ký tục biên (Nguyễn Hoàn, Lê Quý Đôn, Vũ Miên phù hợp soạn).
• Bắc sứ thông lục (Chép đầy đủ việc Lúc chuồn sứ quý phái Trung Quốc), 4 quyển, thực hiện năm 1763. Trong sách biên chép những công văn, thư kể từ, núi sông, lối sá, trò chuyện, đối ứng trong những lúc chuồn sứ (1760-1762).
• Phủ biên tạp lục (chép lộn lạo về chủ yếu trị cõi biên thùy), bao gồm 6 quyển, thực hiện Lúc người sáng tác được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách ghi chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
• Kiến văn tè lục (Chép lặt vặt những điều thấy nghe), bao gồm 12 quyển, sở hữu tựa của người sáng tác đề năm 1777. Đây là tập luyện chữ ký nói tới lịch sử dân tộc và văn hóa truyền thống nước ta kể từ đời Trần cho tới đời Lê. Trong sách, người sáng tác đang được kể cho tới nhiều nghành nằm trong chính sách những vương vãi triều Lý, Trần, kể từ trở nên quách núi sông, lối sá, thuế má, phong tục tập luyện quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cơ hội khai quật cho đến những nghành thơ văn, giấy tờ...
• Âm hóa học văn chú, bao gồm 2 quyển, đang được xung khắc in, chép những bài xích huấn chú của những nhà tại Trung Quốc, sở hữu tất nhiên điều đính thêm chủ yếu của người sáng tác.
• Lịch đại danh thần ngôn hành lục, bao gồm 2 quyển, chép việc làm của những danh thần những triều.

5. Thơ văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Liên châu ganh đua tập, bao gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn với mọi ganh đua gia không giống, và những bài xích vấn đáp của những ganh đua sĩ ngôi nhà Thanh và Cao Ly thực hiện Lúc ông chuồn sứ quý phái Trung Quốc.
• Quế Đường ganh đua tập (Tập thơ Quế Đường), bao gồm 4 quyển
• Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), bao gồm 3 quyển.

Về văn Nôm, lúc này chỉ còn:

• Bài thơ thất ngôn chén cú "Rắn đầu biếng học".
• Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, vớ kính vớ giới, vô vi phu tử" (Mày về ngôi nhà ông chồng nên kính răn, chớ ngược ý chồng).
• Bài văn sách căn vặn về câu "Lấy ông chồng cho tới xứng đáng tấm ông chồng, bõ công điểm tô má hồng răn đen".
• Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con cái mong muốn lấy chồng".
• Bài "khải" ghi chép bởi vì văn xuôi chép vô Bắc sứ thông lục.

Tuy nhiên trừ bài xích "khải" rời khỏi, theo dõi PGS. Nguyễn Thạch Giang, những bài xích Nôm còn sót lại đều ko chắc hẳn rằng của ông.^[29]

Nhận xét[sửa | sửa mã nguồn]

Lê Quý Đôn là 1 trong những "nhà chưng học tập ham hiểu, ham biết và ham viết",^[30] là "một ngôi nhà chưng học tập sở hữu kiến thức và kỹ năng rất là uyên chưng và nhiều dạng".^[21] Điều này đã được ngôi nhà sử học tập Phan Huy Chú nói đến việc kể từ trong thời điểm đầu của thế kỷ 19, trích:

"Ông sở hữu tư hóa học không giống đời, mưu trí rộng lớn người nhưng mà (vẫn) lưu giữ tính nết thuần phác, lại siêng học tập ko biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn ko rời cuốn sách. Bình sinh (ông) thực hiện sách thật nhiều. Bàn giấy về kinh sử thì thâm thúy, rộng thoải mái, nhưng mà nói tới điển cố thì không thiếu thốn rõ rệt. Cái sở ngôi trường của ông vượt lên trên hơn hết, phổ biến bên trên đời. Văn thơ ông thực hiện rời khỏi gọi là Quế lối tập luyện sở hữu bao nhiêu quyển" (trong "Nhân vật chí")^[13]

"Ông là kẻ học tập vấn rộng rãi, bịa đặt cây viết trở nên văn. Cốt cơ hội thơ vô sáng sủa. Lời văn hồn nhiên..., ko cần thiết tâm lý nhưng mà trôi chảy đầy đủ như sông lâu năm hải dương cả, ko ở đâu ko đạt cho tới, thiệt là phong thái đại gia" (trong "Văn tịch chí").^[31]

Xét khía cạnh không giống, theo dõi Giáo sư Văn Tân nằm trong Viện Sử học tập (Việt Nam), Lê Quý Đôn còn là:

• Một ngôi nhà trí thức mong muốn sở hữu những cải tân vô xã hội nước ta.
• Một ngôi nhà chủ yếu trị quan hoài cho tới quần chúng. #, thân mật quần chúng. #, và hiểu những ước muốn của quần chúng. #.
• Một ngôi nhà trí thức sở hữu tư tưởng tự trọng và kiêu hãnh dân tộc bản địa.

Tuy nhiên, là 1 trong những nho sĩ trung thành với chủ với chúng ta Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cấp cho phong loài kiến hồi thế kỷ 18, nên vô đời ông, ông từng chuồn tấn công dẹp những lực lượng nổi dậy ngăn chặn triều đình Lê-Trịnh.^[32][33]

Giai thoại văn học[sửa | sửa mã nguồn]

Có một số trong những giai thoại kể về Lê Quý Đôn, xứng đáng lưu ý sở hữu chuyện Rắn đầu biếng học:

Xem thêm: Bật mí mẹo chơi Xóc đĩa tứ linh Gemwin siêu hay và hiệu quả

Người tớ kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn^[h] cho tới thăm hỏi Tiến sĩ Lê Phú Thứ là kẻ các bạn nằm trong đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con cái các bạn là Lê Quý Đôn còn con trẻ nhưng mà đang được hoặc chữ nên ông Trấn lấy nhan đề "Rắn đầu biếng học" nhằm demo tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã từng xong xuôi bài xích thơ bên dưới đây:

Chẳng nên liu điu vẫn kiểu như nhà!

Rắn đầu biếng học tập lẽ ko tha

Thẹn đèn hổ lửa nhức lòng u,

Nay thét mai gầm rát cổ phụ vương.

Ráo mép chỉ quen thuộc tuồng lếu láo,

Lằn sườn lưng cam Chịu vết phin domain authority.

Từ ni Trâu Lỗ^[i] xin siêng học tập,

Kẻo hổ mang khét tiếng thế gia!

Bài thơ đích vần, đích luật, cực kỳ phù hợp nhan đề, nhưng mà ý tứ lại cao kỳ. điều đặc biệt, từng câu mang tên một loại "rắn".^[34]

Các công trình xây dựng nối liền với thương hiệu tuổi tác của Lê Quý Đôn[sửa | sửa mã nguồn]

Tên Lê Quý Đôn được dùng để làm mệnh danh cho tới nhiều ngôi trường học tập, nhiều mặt phố ở từng nước nước ta như:

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Hiển Tông
• Chúa Trịnh
• Nạn kiêu binh
• Quan hệ nước ta - Bán hòn đảo Triều Tiên

Sách tham lam khảo[sửa | sửa mã nguồn]

• Thanh Lãng. Bảng lược thiết bị văn học tập nước ta, Quyển thượng. Nhà xuất phiên bản Thành Phố Sài Gòn, ko ghi năm xuất phiên bản.
• Bùi Hạnh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nhà xuất phiên bản Văn hóa.
• Phan Huy Chú (1992). Lịch triều hiến chương loại chí, tập luyện 1, mục Nhân vật chí và tập luyện 3, mục Văn tịch chí. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội.
• Dương Quảng Hàm (1986). Việt Nam văn học tập sử yếu ớt (bản in lượt loại 10). Trung tâm học tập liệu xuất phiên bản, Thành Phố Sài Gòn.
• Văn Tân, GS. (2012). Con người và sự nghiệp Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Thanh Niên.
• Trần Văn Giáp (2003). Tìm hiểu khoa sách Hán Nôm (trọn bộ). In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội.
• Nhóm biên soạn sách Phủ biên tạp lục (2012). Tiểu sử Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Thanh Niên.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

Chú giải[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Quốc Sử quan lại triều Nguyễn. Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục. Nhà xuất phiên bản giáo dục và đào tạo - thủ đô hà nội, 1998.
• Nguyễn Lộc, mục kể từ "Lê Quý Đôn" vô Từ điển Văn học (bộ mới), Nhà xuất phiên bản Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Thục (1992). Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 6, phần "Tiểu sử Lê Quý Đôn"). Nhà xuất phiên bản Thành phố Xì Gòn, 1992.
• Nguyễn Thạch Giang (chủ biên). Văn học tập thế kỷ 18. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn vịn Thế. Từ điển anh hùng lịch sử dân tộc Việt Nam. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 1992.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Quý Đôn bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam